حق

حق در تعریف حقوقی، امتیازی است که قانون یا عرف یا قرارداد به فرد می دهد تا بر چیزی تسلط، اختیار یا بهره برداری داشته باشد، و برای دیگران قابل احترام است.

منابع قانونی حق:

منابع قانونی انواع حق در ذیل لیست شده:
1- قانون اساسی مهم ترین حقوق افراد را تضمین کرده است:

حقوق عمومی و آزادی ها

ـ  اصل ۱۹: برابری حقوق همه ی مردم ایران (حق مساوات): مردم ایران از هر قوم و قبیله کـه باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود.

ـ  اصل ۲۰: حقوق یکسان برای همه ی افراد ملت (زنان و مردان): همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند.

ـ  اصل ۲۱: حقوق زنان (حق تحصیل، حق کار، حق انتخاب شغل): دولت موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید و امور زیر را انجام دهد
1 ـ ایجاد زمینه های مساعد برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او.
2 ـ حمایت مادران، بالخصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند، و حمایت از کودکان بی سرپرست. 
3 ـ ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده.
4 ـ ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و بی سرپرست.
5 ـ اعطای قیمومت فرزندان بـه مادران شایسته در جهت غبطه آنها در صورت نبودن ولی شرعی.

ـ  اصل ۲۲: حق حیثیت، جان، مال و مسکن (عدم تعرض جز به حکم قانون): حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردیکه قانون تجویز کند.

ـ  اصل ۲۳: منع تفتیش عقاید (حق آزادی فکر و بیان): تفتیش عقاید ممنوع است و هیچکس را نمی توان بصرف داشتن عقیده ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.

ـ  اصل ۲۴: آزادی مطبوعات و نشریات (حق انتشار): نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل بـه مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد. تفصیل آن را قانون معین می کند.

ـ  اصل ۳۴: حق دادخواهی و دسترسی به دادگاه: دادخواهی حق مسلم هر فرد است و هر کس می تواند بمنظور دادخواهی بـه دادگاههای صالح رجوع نماید،. همه افراد ملت حق دارند اینگونه دادگاهها را در دسترس داشته باشند و هیچ کس را نمی توان از دادگاهی کـه بـه موجب قانون حق مراجعه بـه آن را دارد منع کرد.
حقوق اقتصادی و اجتماعی:

ـ  اصل ۲۸: حق انتخاب شغل (مگر خلاف مصالح جامعه باشد): هر کس حق دارد شغلی را کـه بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه بـه مشاغل گوناگون برای همه افراد امکان اشتغال بـه کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید.

ـ  اصل ۲۹: حق برخورداری از تأمین اجتماعی (بیمه، بازنشستگی، حمایت از بی سرپرستان): برخورداری از تامین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کار افتادگی، بی سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح و نیاز بـه خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبتهای پزشکی بـه صورت بیمه و غیره حقی است همگانی. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایتهای مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تامین کند.

ـ  اصل ۳۱: حق داشتن مسکن متناسب با نیاز: داشتن مسکن متناسب با نیاز، حق هر فرد و خانواده ایرانی است. دولت موظف است با رعایت اولویت برای آنها کـه نیازمندترند بخصوص روستانشینان و کارگران زمینه اجرای این اصل را فراهم کند.

۲. حق در قانون مدنی ایران

حق مالکیت:

ـ  ماده ۳۰ قانون مدنی 1314: هر مالکی نسبت بـه مایملک خود حق همه گونه تصرف و انتفاع دارد مگر در مواردی کـه قانون استثناء کرده باشد.

ـ  ماده ۳۱ قانون مدنی 1314: هیچ کس نمی تواند از مال خود سوءاستفاده کند 
حق قراردادها (اصل حاکمیت اراده)

ـ  ماده ۱۰ قانون مدنی 1314: قراردادهای خصوصی برای طرفین لازم الاجرا است (حق توافق آزاد).
حقوق خانواده

ـ  ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی 1314: حق نفقه زن بر عهده شوهر است.

ـ  ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی 1314: حق حضانت فرزند تا ۷ سالگی با مادر است.3

۳. حق در قانون کار

ـ  ماده ۷ قانون کار 1369: حق داشتن قرارداد کار کتبی: قرارداد کار عبارتست از قرارداد کتبی یا شفاهی کـه بـه موجب آن کارگر در قبال دریافت حق السعی کاری را برای مدت موقت یا مدت غیر موقت برای کارفرما انجام می دهد.

ـ  ماده ۳۷ قانون کار 1369: حق دریافت حداقل دستمزد مصوب مزد باید در فواصل زمانی مرتب و در روز غیر تعطیل و ضمن ساعات کار بـه وجه نقد رایج کشور یا با تراضی طرفین بـه وسیله چک عهده بانک و با رعایت شرایط ذیل پرداخت شود:
الف ـ چنانچه بر اساس قرارداد با عرف کارگاه، مبلغ مزد بـه صورت روزانه یا ساعتی تعیین شده باشد، پرداخت آن باید پس از محاسبه در پایان روز یا هفته یا پانزده روز یکبار بـه نسبت ساعات کار و یا روز های کارکرد صورت گیرد.
ب ـ در صورتی کـه بر اساس قرارداد یا عرف کارگاه، پرداخت مزد بـه صورت ماهانه باشد، این پرداخت باید در آخر ماه صورت گیرد. در این حالت مزد مذکور حقوق نامیده می شود.
تبصره ـ در ماه های سی و یک روزه مزایا و حقوق باید بر اساس سی و یک روز محاسبه و بـه کارگر پرداخت شود.

ـ  ماده ۳۸ قانون کار 1369: حق مرخصی سالانه با حقوق (حداقل یک ماه): برای انجام کار مساوی کـه در شرایط مساوی در یک کارگاه انجام می گیرد باید بـه زن و مرد مزد مساوی پرداخت شود. تبعیض در تعیین میزان مزد بر اساس سن، جنس، نژاد و قومیت و اعتقادات سیاسی و مذهبی ممنوع است.

ـ  ماده ۵۹ قانون کار 1369: حق اعتصاب (در چارچوب قانون): در شرایط عادی ارجاع کار اضافی بـه کارگر با شرایط ذیل مجاز است:
الف ـ موافقت کارگر
ب ـ پرداخت ۴۰% اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی.
تبصره ـ ساعات کار اضافی ارجاعی بـه کارگران نباید از ۴ ساعت در روز تجاوز نماید (مگر در موارد استثنایی با توافق طرفین).

حق در قانون مجازات اسلامی

ـ  ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی 1392: حق دفاع مشروع در برابر تجاوز به جان، مال و ناموس: علاوه بر موارد مذکور در مواد قبل، ارتکاب رفتاری کـه طبق قانون جرم محسوب می شود، در موارد زیر قابل مجازات نیست:
الف ـ در صورتی کـه ارتکاب رفتار بـه حکم یا اجازه قانون باشد.
ب ـ در صورتی کـه ارتکاب رفتار برای اجرای قانون اهم لازم باشد.
پ ـ در صورتی کـه ارتکاب رفتار بـه امر قانونی مقام ذی صلاح باشد و امر مذکور خلاف شرع نباشد.
ت ـ اقدامات والدین و اولیای قانونی و سرپرستان صغار و مجانین کـه بـه منظور تأدیب یا حفاظت آنها انجام می شود، مشروط بر این کـه اقدامات مذکور در حد متعارف و حدود شرعی تأدیب و محافظت باشد.
ث ـ عملیات ورزشی و حوادث ناشی از آن، مشروط بر این کـه سبب حوادث، نقض مقررات مربوط بـه آن ورزش نباشد و این مقررات هم مغایر موازین شرعی نباشد.
ج ـ هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع کـه با رضایت شخص یا اولیاء یا سرپرستان یا نمایندگان قانونی وی و رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی انجام می شود. در موارد فوری اخذ رضایت ضروری نیست.

حق در قانون حمایت از مصرف کنندگان خودرو مصوب 1388: 

ـ  ماده ۸: حق فسخ معامله در صورت تخلف فروشنده: هرگونه عیب و نقص و خسارات جانی و مالی وارده بـه مصرف کننده و اشخاص ثالث کـه بـه دلیل تعویض یا نصب قطعات و سیستم های جانبی و یا دریافت خدمات خارج از شبکه رسمی و مجاز عرضه کننده، توسط مصرف کننده طی دوران ضمانت ایجاد شود از شمول این قانون خارج است و هیچ گونه حقی برای مصرف کننده و اشخاص ثالث در برابر عرضه کننده ایجاد نمی کند.

حق در قانون تجارت الکترونیکی

ـ  ماده ۳۴: حق ابطال معاملات اینترنتی در صورت تخلف: تامین کننده باید بـه طور جداگانه ضمن تایید اطلاعات مقدماتی، اطلاعات زیر را ارسال نماید:
الف ـ آدرس محل تجاری یا کاری تامین کننده برای شکایت احتمالی.
ب ـ اطلاعات راجع بـه ضمانت و پشتیبانی پس از فروش.
ج ـ شرایط و فراگرد فسخ معامله بـه موجب مواد 37 و 38 این قانون.
د ـ شرایط فسخ در قراردادهای انجام خدمات.

ارکان حق:

ـ  صاحب حق (ذی حق): کسی که دارای حق است.
ـ  موضوع حق:  چیزی که حق به آن تعلق می گیرد؛ مثل زمین، طلب.
ـ  مکلف (طرف تعهد): شخصی که باید حق را رعایت کند یا تکلیف دارد آن را اجرا کند؛ مثلاً بدهکار.
ـ  منبع حق: مانند قرارداد، قانون، اراده یک طرفه (ایقاع)، یا عرف.

انواع حق:

حق به دسته های مختلفی تقسیم می شود:

ـ  حق عمومی و حق خصوصی: حق عمومی که مربوط به رابطه  فرد با دولت است. مثل حق رأی، حق برخورداری از امنیت. حق خصوصی که مربوط به روابط بین افراد است. مانند حق مالکیت.

ـ  حق مالی و حق غیرمالی: حق مالی حقی است که ارزش اقتصادی دارد مانند حق مالکیت، حق طلب. حق غیرمالی حقی است که فاقد ارزش پولی است مانند حق حضانت، حق احترام به شخصیت.

ـ  حق عینی و حق دینی: حق عینی بیانگر رابطه  مستقیم شخص با یک شی یا مال است مانند حق مالکیت بر خانه.
حق دینی بیانگر رابطه  بین دو شخص است که یک طرف انجام کاری را از طرف دیگر میخواهد مانند حق طلبکار نسبت به بدهکار.

ـ حق مطلق و حق نسبی: حق مطلق، حق است که در برابر همه  افراد قابل استناد است مانند حق مالکیت که همه باید آن را محترم بشمارند. حق نسبی حقی است که فقط در برابر افراد خاصی قابلیت اجرا دارد نظیر حق ناشی از قرارداد که فقط طرفین قرارداد را متعهد می کند.

ویژگی های حق:

حق در علم حقوق دارای چند ویژگی اساسی است:
حق امتیازی قانونی است: فرد می تواند بر اساس آن، ادعایی داشته باشد یا تکلیفی را بر دیگری تحمیل کند.
تضمین اجرای حق توسط قانون: اگر کسی حق فردی را نقض کند، مراجع قضایی می توانند مداخله کنند.
تعادل بین حق و تکلیف: معمولاً هر حقی در مقابل یک تکلیف برای دیگران قرار دارد (مثلاً حق مالکیت در مقابل تکلیف دیگران به عدم تجاوز به آن).

منابع  حق:

حق می تواند از منابع زیر ناشی شود:
ـ  قانون؛ نظیر حق ارث که در قانون مدنی تصریح شده
ـ  قرارداد؛ نظیر حق کارگر بر دریافت دستمزد طبق قرارداد کار
ـ  عرف و عادت؛ مانند حق کسب یا پیشه در املاک تجاری
ـ  احکام قضایی؛ از قبیل حق نفقه که توسط دادگاه تعیین می شود

زوال حق :

زوال حق (بین رفتن حق) در حقوق شرایطی است که یک حق قانونی به پایان میرسد یا ساقط میشود و دیگر قابل مطالبه نیست. برخی از موارد زوال حق عبارتند از:

۱. انقضای مدت حق
اگر بر اساس توافق یا تصریح قانون برای مطالبه حقی مهلتی تعیین شود، پس از پایان مدت مقرر از بین میرود و قابل مطالبه نیست. مانند حق اجاره، حق انتفاع موقت یا حق فسخ معاملات یا حق تألیف یا اختراع که پس از مدت معینی پایان مییابد.

۲. اسقاط حق
اگر صاحب حق به طور اختیاری از حق خود صرفنظر کند دیگر آن حق قابل مطالبه نیست مانند ابراء دیون بدهکار توسط طلبکار.
البته این اسقاط باید با رضایت و اهلیت قانونی صورت گیرد.

۳. استیفای حق
برخی حقوق با اجرا شدن، خاتمه مییابند، مانند:
حق فسخ قرارداد پس از اعمال آن.
حق وثیقه که پس از پرداخت دین از بین میرود.

۴. تلف موضوع حق
اگر چیزی که حق بر آن تعلق گرفته از بین برود (مثل نابودی مال مورد اجاره یا فروش) حق مربوطه قابل مطالبه مجدد نیست.

۵. مرور زمان
اگر دارنده حق در مدت معین قانونی برای اجرای حق اقدام نکند مانند عدم پیگیری طلب پس از گذشت زمان مقرر. 

6. لغو حق توسط قانون یا مقام صلاحیتدار
ممکن است حقوق توسط وضع کننده آن نظیر قانونگذار یا هیات وزیران یا ... نسخ شود. مانند سلب مالکیت برای مصالح عمومی یا ابطال پروانه کسب توسط ادارات مربوطه. 

7. فوت یا انحلال دارنده حق
برخی حقوق با فوت شخص یا انحلال شخص حقوقی  پایان مییابند.
مانند حق حضانت اشخاص طبیعی یا حق مالکیت شرکت ها

8. تضاد با قوانین آمره یا نظم عمومی
ممکن است حقوق افراد یا قوانین و قواعد آمره یا اخلاق عمومی مغایرت داشته باشد. در این صورت چنین حقی زائل است

تفاوت حق با تکلیف

حق عبارت است از امتیازی است که به فرد داده می شود (مثل حق آزادی بیان).
تکلیف عبارت است از وظیفه ای است که بر عهده ی فرد گذاشته می شود (مثل تکلیف پرداخت مالیات).
معمولاً هر حقی در مقابل یک تکلیف است. مثلاً حق حیات شما در مقابل تکلیف دیگران به عدم قتل شما قرار دارد.